Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΟΠΤΙΚΗ ΑΝΑΠΗΡΙΑ – ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΣΕΙΡΑ – ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ, Επιστήμες της Αγωγής: Ειδική Αγωγή, Εκπαίδευση και Αποκατάσταση – Μέρος 15ο

Κεφάλαιο τρίτο: Αποτελέσματα

3.1. Ο ρόλος της κοινωνικής στήριξης στην ψυχική υγεία των ατόμων με οπτική αναπηρία (μέρος 2ο)

Εν συνεχεία, η κοινωνική υποστήριξη συνδέεται και με διάφορους κοινωνικούς παράγοντες. Έρευνες έχουν δείξει πως το οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο των ατόμων με οπτική αναπηρία επηρεάζει άμεσα την επιτυχημένη παροχή κοινωνικής υποστήριξης και τη βελτίωση της ψυχικής τους υγείας. Πιο συγκεκριμένα, άτομα τα οποία είναι ενεργά στον εργασιακό τομέα αναπτύσσουν μεγαλύτερο εύρος κοινωνικών δικτύων με αποτέλεσμα να λαμβάνουν και περισσότερη υποστήριξη (Papadopoulos et al., 2015). Επίσης, μια έρευνα η οποία συμφωνεί με την παραπάνω άποψη είναι και αυτή των Chu & Chan, (2022) οι οποίοι υποστήριξαν πως η κατάθλιψη και το αίσθημα της μοναξιάς επηρεάζονται από κοινωνικούς και δημογραφικούς παράγοντες όπως η ανεργία, η έλλειψη σταθερών οικονομικών πόρων και ο μοναχικός τρόπος ζωής. Αναλυτικότερα, η έρευνα πραγματοποιήθηκε στην Ταιβάν σε άτομα με προβλήματα όρασης ηλικίας 45 ως και 70 ετών. Μάλιστα, εκείνοι που παρουσίαζαν μια οικονομική σταθερότητα συμμετείχαν πιο ενεργά σε κοινωνικές δραστηριότητες και ένιωθαν ότι ανήκαν στο κοινωνικό σύνολο. Ως εκ τούτου, η αντιληπτή κοινωνική υποστήριξη από τον περίγυρό τους είχε θετικά αποτελέσματα ως προς τη μείωση των καταθλιπτικών συμπτωμάτων και το αίσθημα του ανήκειν.

Σε ότι αφορά τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, μελέτη των Bishop και Rhind (2011) διαπιστώνει πως τα άτομα με το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο είχαν μεγαλύτερη κοινωνική υποστήριξη από τις άλλες ομάδες ατόμων με χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης. Επίσης, οι έγγαμοι και οι εργαζόμενοι έλαβαν περισσότερη κοινωνική υποστήριξη, η οποία μπορεί να σχετίζεται με καλύτερη κοινωνικοοικονομική κατάσταση και διαπροσωπικές δεξιότητες. Εκείνοι με χαμηλότερη κοινωνικοοικονομική κατάσταση, χωρίς τακτικό εισόδημα, ζώντας μόνοι και χωρίς τη δυνατότητα να κινηθούν ανεξάρτητα έλαβαν χαμηλότερη κοινωνική υποστήριξη, εύρημα που συνάδει και με τη μελέτη των Gong, Ni και Wu (2020), όπου διαπιστώθηκε ισχυρή σχέση μεταξύ κοινωνικοδημογραφικών χαρακτηριστικών και ύπαρξης προβλημάτων λόγω οπτικής αναπηρίας.

Από την άλλη πλευρά αρκετές έρευνες έχουν ασχοληθεί με την παρεχόμενη κοινωνική υποστήριξη από την οικογένεια και τον κύκλο των φίλων και έχει γίνει και μια προσπάθεια συσχέτισης της κοινωνικής στήριξης από την οικογένεια και τους φίλους με τη βελτίωση της ψυχικής υγείας των ατόμων με οπτική αναπηρία. Πιο συγκεκριμένα, στην έρευνα των Heppe et al., (2020) μελετήθηκε η ανάπτυξη της κοινωνικής στήριξης στα άτομα με οπτική αναπηρία κατά τη μετάβασή τους από την εφηβεία στην ενήλικη ζωή. Με την ολοκλήρωση της έρευνας η οποία πραγματοποιήθηκε σε 3 στάδια και σε βάθος είκοσι χρόνων παρατηρήθηκε πως καθώς τα άτομα οδηγούνταν προς την ενηλικίωση η υποστήριξη που παρεχόταν από τους γονείς άρχισε σταδιακά να μειώνεται και στη θέση της άρχισε να παίζει ενεργό ρόλο η υποστήριξη από τους συνομηλίκους. Εντούτοις, οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα πως παρά το γεγονός ότι μεγαλώνοντας η υποστήριξη από την οικογένεια μειώνεται, η ύπαρξή της κατά τη διάρκεια της εφηβείας κρίνεται υψίστης σημασίας διότι σε βάθος χρόνου επηρεάζει τα ποσοστά μοναξιάς και άγχους.

Τη σημασία της οικογενειακής κοινωνικής υποστήριξης επισημαίνει και η έρευνα των Kohda et al (2019), που μελέτησαν την κατάσταση της ψυχικής υγείας και των σχετικών παραγόντων της σε αθλητές με οπτική αναπηρία, μέσω ερωτηματολογίου. Το δείγμα αποτέλεσαν 81 αθλητές με οπτική αναπηρία (άνδρες: 72,8%, μέση ηλικία: 32,8 ± 12,0 έτη) που συμμετείχαν σε παραολυμπιακά αθλήματα στην Ιαπωνία. Από τα αποτελέσματα της εν λόγω έρευνας διαπιστώθηκε πως το 21% των συμμετεχόντων παρουσίασαν κακή κατάσταση ψυχικής υγείας. Ανάμεσα στους παράγοντες κινδύνου κακής ψυχικής υγείας ήταν η χαμηλότερη κοινωνική υποστήριξη από τα μέλη της οικογένειας, στην οποία είναι απαραίτητο να δοθεί προσοχή με στόχο την επίτευξη μιας καλής ψυχικής υγείας των ατόμων με οπτική αναπηρία.

Παράλληλα, ο κύκλος των φίλων αποτελεί μια πολύ σημαντική ομάδα η οποία δύναται να παρέχει κοινωνική υποστήριξη στα άτομα με οπτική αναπηρία. Είναι σαφές πως οι φίλοι αποτελούν μια βασική πηγή παροχής κοινωνικής στήριξης κυρίως για τους νέους ενήλικες με προβλήματα όρασης (Papadopoulos & Papakonstantinou, 2020). Μάλιστα, άτομα τα οποία διατηρούν σταθερούς φιλικούς δεσμούς από νεαρή ηλικία έχει αποδειχθεί πως κατά την τρίτη ηλικία εμφανίζουν χαμηλότερα ποσοστά κατάθλιψης και κοινωνικής απομόνωσης (Horowitz et al., 2003). Σύμφωνα με τους Papadopoulos & Papakonstantinou (2020), τα επίπεδα κατάθλιψης στα άτομα με οπτική αναπηρία επηρεάζονται τόσο από τη θετική όσο και από την αρνητική κοινωνική υποστήριξη που λαμβάνουν. Ιδιαίτερα, παρατηρείται πως η θετική κοινωνική υποστήριξη συνδέεται με τα χαμηλά ποσοστά κατάθλιψης στα άτομα νεαρής ηλικίας μιας και το δείγμα της έρευνας αποτελούνταν από ηλικίες δεκαοκτώ ως σαράντα ετών. Επιπροσθέτως, η παροχή πρακτικής-πληροφοριακής κοινωνικής υποστήριξης μπορεί να έχει θετικές επιδράσεις ως προς τη μείωση των καταθλιπτικών συμπτωμάτων. Επιπλέον, τα άτομα που έχουν ανεπτυγμένες δεξιότητες αυτοδιαχείρισης και κατά συνέπεια υψηλότερα επίπεδα ικανοποίησης από την πρακτική υποστήριξη, παρουσιάζουν πιο έντονο το αίσθημα της ευτυχίας (Papadopoulos et al., 2015). Ακόμη, στην έρευνα των Papadopoulos et al., (2014) τα άτομα που με τη βοήθεια της κοινωνικής υποστήριξης ανέπτυξαν δεξιότητες καθημερινής διαβίωσης κατάφεραν να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά τα συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης.

Οι παραπάνω απόψεις σχετικά με την κατάθλιψη επιβεβαιώνονται και από την έρευνα των Brunes & Heir (2020), η οποία πραγματοποιήθηκε σε ενήλικες της νορβηγικής κοινότητας με οπτική αναπηρία. Μάλιστα, μελετήθηκαν οι κοινωνικές συναναστροφές των ατόμων καθώς και η αντιληπτή κοινωνική στήριξη σε συνδυασμό με τα επίπεδα κατάθλιψης και κοινωνικής απομόνωσης. Πιο συγκεκριμένα, οι ερευνητές συνέδεσαν την κοινωνική απομόνωση και τα χαμηλά ποσοστά κοινωνικής στήριξης με υψηλά επίπεδα κατάθλιψης ενώ αντίθετα, παρατηρήθηκε πως εκείνοι που ήταν πιο ενεργοί στις κοινωνικές συναναστροφές και καλύτερα ενταγμένοι στο κοινωνικό σύνολο εμφάνισαν σημαντική βελτίωση στην ψυχική τους υγεία.

Την ψυχική υγεία των ατόμων με οπτική αναπηρία και τους παράγοντες που σχετίζονται με την καταθλιπτική διάθεση αξιολόγησαν στη μελέτη τους και οι Kim και Park (2023) στην Κορέα, διαπιστώνοντας πως ο επιπολασμός της καταθλιπτικής διάθεσης ήταν υψηλότερος σε άτομα με οπτική αναπηρία σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των ατόμων με οπτική αναπηρία διέφεραν από τον γενικό πληθυσμό όσον αφορά τις οικονομικές συνθήκες και την οικογενειακή κατάσταση. Όχι μόνο το άγχος στην καθημερινή ζωή αλλά και το άγχος λόγω αναπηρίας βρέθηκε να συμβάλλει στην καταθλιπτική διάθεση τους. Η ικανοποίηση από τις σχέσεις με τους φίλους και την οικογένεια συσχετίστηκε με χαμηλότερη πιθανότητα καταθλιπτικής διάθεσης. Διαφαίνεται λοιπόν πως η κοινωνική υποστήριξη των φίλων και της οικογένειας πρέπει να αποτελούν βασικά στοιχεία στον σχεδιασμό υποστήριξης της ψυχικής υγείας για τον εν λόγω πληθυσμό.

Στο σχολικό περιβάλλον, η κοινωνική υποστήριξη που λαμβάνουν οι μαθητές με οπτική αναπηρία από τους δασκάλους και τους συνομηλίκους τους μπορεί να προωθήσει τη μελλοντική ανεξάρτητη διαβίωσή τους (Celeste & Grum, 2010). Η ανάπτυξη κοινωνικών σχέσεων και φιλιών με τους συμμαθητές τους μπορεί επίσης να έχει θετικό αντίκτυπο στην αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθησή τους (Lindsay & McPherson, 2012).

Πέρα από το σχολικό περιβάλλον, και οι φοιτητές με οπτική αναπηρία συχνά αντιμετωπίζουν συναισθηματικά προβλήματα και δυσκολίες στη διαμόρφωση και διατήρηση κοινωνικών σχέσεων, όπως υποστηρίζει η ανασκόπηση των Manitsa και Doikou (2022). Αναλυτικότερα, η κοινωνική υποστήριξη που παρέχεται σε αυτούς τους φοιτητές από τα μέλη του προσωπικού και τους συνομηλίκους τους στα εκπαιδευτικά ιδρύματα μπορεί να έχει θετικό αντίκτυπο στην ακαδημαϊκή μάθηση και την κοινωνικοσυναισθηματική τους ανάπτυξη. Για τους φοιτητές με οπτική αναπηρία, η συνεργασία, η συμπεριφορά ενσυναίσθησης και η πρακτική βοήθεια είναι τα κύρια συστατικά της κοινωνικής υποστήριξης. Η κοινωνική υποστήριξη από τα μέλη του προσωπικού των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων μπορεί να συμβάλλει στην ακαδημαϊκή μάθηση και την κοινωνική ένταξη των φοιτητών αυτών, ενώ η κοινωνική υποστήριξη των συνομηλίκων ενισχύει την αυτοεκτίμηση και την κοινωνική αποδοχή τους. Σε συμφωνία με τα ανωτέρω, οι Bodaghi et al (2017) αναφέρθηκαν στη βελτίωση της αυτοεκτίμησης και του σεβασμού όταν οι φοιτητές με οπτική αναπηρία έλαβαν υποστήριξη από τους βιβλιοθηκονόμους, ενώ παρόμοια, οι φοιτητές πανεπιστημίου που συμμετείχαν στην έρευνα του Manyumwa (2018) ανέφεραν ότι η κοινωνική υποστήριξη που έλαβαν από λέκτορες και μέλη του προσωπικού από μια υπηρεσία υποστήριξης στο πανεπιστήμιο τους έκανε να αισθάνονται ασφαλείς και αποδεκτοί, παρά την οπτική τους αναπηρία. Σε άλλη μελέτη (Bodaghi et al., 2016), οι συμμετέχοντες φοιτητές υποστήριξαν πώς η έλλειψη γραπτής πολιτικής σχετικά με την κοινωνική υποστήριξη που χρειάζεται να λαμβάνουν τους έκανε να φοβούνται ότι οι βιβλιοθηκονόμοι θα μπορούσαν να θυμώσουν αν τους ζητούσαν βοήθεια. Όπως επισημαίνει εν τέλει η ανασκόπηση των Manitsa και Doikou (2022), είναι αναγκαία η υλοποίηση εκπαιδευτικών παρεμβάσεων στις κοινωνικές δεξιότητες και στην κοινωνική αλληλεπίδραση, με στόχο τη βέλτιστη ακαδημαϊκή μάθηση και την κοινωνικοσυναισθηματική ανάπτυξη των φοιτητών με οπτική αναπηρία.

Ολοκληρώνοντας, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως η κοινωνική υποστήριξη μπορεί να είναι προβληματικής φύσης, λαμβάνοντας αρνητικές διαστάσεις, όπως η αντιληπτή υπερπροστασία. Στο ζήτημα αυτό αναφέρεται η έρευνα του Cimarolli (2006), που στόχο είχε να διερευνηθεί ο ρόλος της αντιληπτής υπερπροστασίας ως παράγοντας κινδύνου δυσφορίας μεταξύ ενηλίκων με οπτική αναπηρία. Η εν λόγω μελέτη έγινε με χρήση τηλεφωνικών συνεντεύξεων, σε 114 ενήλικες με οπτική αναπηρία (ηλικίας 24–64 ετών). Από τα αποτελέσματα των αναλύσεων φάνηκε ότι τα υψηλότερα επίπεδα αντιληπτής υπερπροστασίας συσχετίστηκαν με υψηλότερα επίπεδα καταθλιπτικής συμπτωματολογίας καθώς και με υψηλότερα επίπεδα άγχους. Όπως επισημαίνει ο ερευνητής, η υπερπροστασία, η οποία είναι μια μορφή αρνητικής κοινωνικής υποστήριξης, μπορεί να οδηγήσει σε υψηλότερα επίπεδα κατάθλιψης ακόμη και όταν ελέγχεται η σοβαρότητα της απώλειας όρασης και η λειτουργική αναπηρία. Συνεπώς, τα προγράμματα αποκατάστασης της όρασης θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους τα ζητήματα γύρω από την αντιληπτή υπερπροστασία των ασθενών.

Σε άλλη μελέτη, αυτή των Cimarolli και Boerner (2005), σκοπός ήταν να διερευνηθεί η επίπτωση της θετικής και αρνητικής κοινωνικής υποστήριξης σε δείγμα νεαρών και μεσήλικων ενηλίκων με οπτική αναπηρία και να μελετηθούν πιθανές συνδέσεις μεταξύ θετικών και αρνητικών τύπων αντιληπτής κοινωνικής υποστήριξης και δεικτών ψυχολογικής ευημερίας. Στην εν λόγω έρευνα συμμετείχαν 86 ενήλικες με οπτική αναπηρία, ηλικίας 22-64 ετών, στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή της Νέας Υόρκης.

Από τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής φάνηκε πως οι ενήλικες που δεν λαμβάνουν υποστήριξη παρουσιάζουν την υψηλότερη τάση για καταθλιπτικά συμπτώματα, ακολουθούμενοι από τους ενήλικες που λαμβάνουν μόνο αρνητική υποστήριξη, ενώ οι ενήλικες που βιώνουν μόνο θετική υποστήριξη αναφέρουν τα χαμηλότερα επίπεδα καταθλιπτικών συμπτωμάτων ακολουθούμενοι από ενήλικες που λαμβάνουν τόσο αρνητική όσο και θετική υποστήριξη. Χρειάζεται λοιπόν αντιμετώπιση των αρνητικών τύπων κοινωνικής υποστήριξης από τις ομάδες ψυχοεκπαιδευτικής υποστήριξης και εις βάθος κατανόηση της ανάγκης ενός ατόμου με οπτική αναπηρία να είναι ανεξάρτητο.

Στη συνέχεια, στον Πίνακα 1 παρατίθενται συνοπτικά οι έρευνες που μελετήθηκαν για την διερεύνηση του ρόλου της κοινωνικής στήριξης στην ψυχική υγεία των ατόμων με οπτική αναπηρία.